Małoletni a członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym

I. Umowa o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym

Zgodnie z art. 81 ust. 1 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji  i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych ( j.t. Dz. U. z 2004 roku, nr 159, poz. 1667 ze zm., dalej ustawa o OFE ), uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym z zastrzeżeniem ust. 5 i 6, następuje z chwilą zawarcia umowy z funduszem, jeżeli w dniu zawarcia pierwszej umowy z otwartym funduszem emerytalnym osoba przystępująca do funduszu podlega lub podlegała, w okresie 12 miesięcy przed dniem zawarcia umowy, ubezpieczeniu emerytalnemu zgodnie z zapisami ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz Zakład Ubezpieczeń Społecznych dokona odpowiedniego wpisu lub zmian w Centralnym Rejestrze Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych. Zgodnie z art. 82 ust. 1 i art. 83 ust. 1 ustawy o OFE, zawarcie umowy o członkostwie w otwartym funduszu emerytalnym następuje w wyniku wystąpienia z wnioskiem o przyjęcie do funduszu. Przepisy ustawy o OFE nie zawierają norm prawnych, które w sposób szczególny regulowałyby kwestie dotyczące zawierania umów o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym przez osoby nie posiadające pełnej zdolności do czynności prawnych, a zatem należałoby sięgnąć po ogólne zasady zawarte w kodeksie cywilnym, które wskazują, jakie osoby posiadają pełną zdolność do czynności prawnych, jakie osoby posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych ( małoletni, osoby ubezwłasnowolnione częściowo ) oraz w jakich przypadkach do ważności czynności prawnych podjętych przez małoletnich, potrzebna jest zgoda ich przedstawiciela ustawowego.        

Stosownie do treści art. 11 kodeksu cywilnego[1]: „ pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności ". Pełnoletnią zaś staje się osoba która ukończyła lat osiemnaście. Pełnoletność uzyskuje również małoletni, który zawarł związek małżeński i nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa ( art. 10 k.c. ). Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie ( art. 12 k.c. ). Natomiast ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo ( art. 15 k.c. ). Z treści przepisów kodeksu cywilnego wynika także, iż: „ z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego " ( art. 17 k.c. ).  Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życie codziennego ( art. 20 k.c. ). W kodeksie cywilnym znajduje się również przepis, który wskazuje, iż osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych ( a więc również małoletni ), może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej ( art. 21 k.c. ).

Na tle wskazanych regulacji zawartych w kodeksie cywilnym, przepisów ustawy o OFE oraz ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych   ( j.t. Dz. U. z 2007 roku, nr 11 poz. 74 ze zm., dalej ustawa o SUS ) rodzi się wątpliwość, czy  zawarcie przez małoletniego umowy o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym mieści się w hipotezie normy prawnej zawartej w art. 21 k.c., tzn. czy zawarcie takiej umowy o członkostwo i odprowadzanie składek na ubezpieczenie jest konsekwencją rozporządzania przez małoletniego swoim zarobkiem i w takiej sytuacji nie jest potrzebna zgoda przedstawiciela ustawowego. Na taką interpretację m.in. wskazuje Pan Andrzej Chróścicki w artykule opublikowanym w Rzeczpospolitej pt. „ Latka lecą "[2]. Mianowicie autor wskazuje, iż ważność umowy zawartej przez osobę mającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych, m.in. małoletniego, zależy od jej potwierdzenia przez przedstawiciela ustawowego, chyba że jest to umowa powszechnie zawierana w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, ale w żadnym wypadku nie można uznać za taką, umowy o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym. Ponieważ jednak ani przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, nie wykluczają z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego małoletnich, ani przepisy ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych nie wprowadzają jako warunku członkostwa w funduszu emerytalnym posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych związanej z pełnoletnością członka tego funduszu, małoletni podlegający obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym może być członkiem otwartego funduszu emerytalnego. Dalej autor stawia tezę, iż skoro zawarcie przez małoletniego umowy o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym jest konsekwencją uprzedniej deklaracji dotyczącej rozporządzenia częścią jego wynagrodzenia stanowiącą element składki emerytalnej, do zawarcia stosownej umowy związanej z powyższym rozporządzeniem nie jest wymagana zgoda przedstawiciela ustawowego. Autor wskazuje również, iż „ skoro ustawodawca zwolnił małoletnich z uzyskiwania zgody przedstawicieli ustawowych na zawarcie umowy o pracę, która nie należy do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.) oraz w konsekwencji z obowiązku uzyskiwania ich zgody na rozporządzanie zarobkiem z takiej umowy (art. 21 k.c.), to logiczne jest, iż małoletni zwolnieni zostali z obowiązku uzyskiwania zgody swych przedstawicieli ustawowych na zawieranie jakichkolwiek umów, w ramach których rozporządzają swoimi zarobkami zarówno otrzymanymi, jak i przysługującymi im w przyszłości ze stosunku pracy ".

Należy jednakże wskazać, iż w doktrynie podnosi się, iż określenie „ zarobek " zawarte w art. 21 k.c., należy rozumieć jako zarobek już uzyskany, a nie dopiero oczekiwany w przyszłości, a zatem zobowiązanie lub rozporządzenie wierzytelnością o zarobek ( wynagrodzenie ) podlega ogólnej zasadzie wyrażonej w art. 17 k.c., co oznacza konieczność uzyskania zgody przedstawiciela ustawowego[3]. Zdaniem Pana dr Jerzego Strzebińczyka,     art. 21 k.c. ( możliwość rozporządzania przez małoletniego swoim zarobkiem bez konieczności uzyskania zgody przez przedstawiciela ustawowego) stanowi wyjątek od zasady przewidzianej w art. 17 k.c., w tym sensie, że dopuszcza samodzielnie dokonanie przez małoletniego każdej czynności ( zobowiązującej lub rozporządzającej ), która dotyczyć będzie jego własnego już uzyskanego zarobku. Analogiczną interpretację, iż art. 21 k.c. ma na względzie tylko zarobek już uzyskany, a więc osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych ( m.in. małoletni ) nie może dysponować wierzytelnością z tytułu pracy, przyjęta jest m.in. w Komentarzu do kodeksu cywilnego, Stanisława Dmowskiego i Stanisława Rudnickiego, Księga pierwsza; Część Ogólna, Wydanie 3 zmienione, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2002 rok, str. 22, czy też w  Prawo cywilne - część ogólna, pod red. Marka Safjana, Wydawnictwo C.H.BECK, Warszawa 2008, str. 990.

Zawarcie umowy o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym jest konsekwencją reformy systemu emerytalnego i przyjęcia założenia, iż część składki emerytalnej stanowiącej składnik wynagrodzenia jest gromadzona i pomnażana przez podmioty obsługujące kapitałowy segment systemu emerytalnego. Wybór konkretnego otwartego funduszu emerytalnego ustawodawca pozostawił w gestii osoby ubezpieczonej. Jeżeli zatem przyjmiemy, iż umowa o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym jest umową, w której zawierający umowę, przystępując do konkretnego otwartego funduszu emerytalnego, deklaruje w jakim OFE, będą zbierane składki emerytalne, które stanowią składnik  wynagrodzenia ( zarobku ), to wówczas wydaje się, iż mając na uwadze wskazane wyżej stanowisko doktryny, do zawarcia takiej umowy przez małoletniego będzie konieczna zgoda jego przedstawiciela ustawowego. Bowiem umowa o członkostwie w OFE dotyczy zobowiązania dotyczącego zarobku ( wynagrodzenia ), oczekiwanego w przyszłości, jaki uzyska małoletni ze stosunku pracy i w konsekwencji podlega ogólnej zasadzie wyrażonej w art. 17 k.c. ( do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego ).

Należy również wskazać, iż w udostępnionych na stronach internetowych powszechnych towarzystw emerytalnych, formularzach umów o członkostwo w OFE[4], znajdują się rubryki w których jest miejsce na wyrażenie zgody przez przedstawiciela ustawowego oraz pouczenia, iż wypełnienie tych pól jest obowiązkowe, gdy przystępujący do funduszu jest małoletni lub z innych powodów posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Zgodnie z art. 92 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego[5] dziecko, aż do pełnoletności pozostaje pod władzą rodzicielską. Stosownie natomiast do treści art. 95 k.r.o. „ władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowywania dziecka ". Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską i jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka ( art. 98 k.r.o. ). Ustawa nie określa granic umocowania rodziców. Z faktu jednak, że jest to umocowanie w ramach władzy rodzicielskiej, która obejmuje całokształt spraw dziecka, należy wnosić, że zasadą jest, iż rodzice mogą dokonywać w imieniu dziecka wszelkich czynności, z pewnymi wyjątkami. Władza rodzicielska, jak to wynika z całokształtu przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a zwłaszcza art. 95 § 1, art. 96 i art. 98 § 1, stanowi ogół obowiązków i praw względem dziecka mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów, zaś stopień staranności rodziców przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej powinien być maksymalny. Podobne zapisy znajdują się rozdziale dotyczącym sprawowania opieki, gdzie opiekun sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem pozostającego pod opieką, z tym zastrzeżeniem, że opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku pozostającego pod opieką ( art. 155 oraz art. 156 k.r.o. ). 

II. Uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym w drodze losowania

Omawiany wyżej art. 81 ustawy o OFE, oprócz zawarcia umowy o członkostwie w otwartym funduszu emerytalnym przewiduje również inną możliwość zostania członkiem otwartego funduszu emerytalnego. Mianowicie zgodnie z treścią art. 81 ust. 6 pkt 1 ustawy o OFE, uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym może nastąpić również w wyniku losowania przeprowadzonego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, na zasadach określonych w ustawie o SUS. Ustawodawca nałożył na ubezpieczonego, obowiązek zawarcia umowy o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym w terminie 7 dni od dnia powstania obowiązku ubezpieczenia ( art. 39 ust. 1 w związku z art. 36 ust. 4 ustawy o SUS ). W sytuacji kiedy ubezpieczony nie dopełni tego obowiązku ( w przypadku małoletniego do zawarcia umowy konieczna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego ), ZUS wzywa go na piśmie do zawarcia umowy z otwartym funduszem emerytalnym w określonym przepisami prawa terminie. Dopiero wówczas, kiedy ubezpieczony nie dopełni obowiązku zawarcia umowy we wskazanych w zawiadomieniu terminach, Zakład Ubezpieczeń Społecznych wyznacza otwarty fundusz emerytalny w drodze losowania.

Po pierwsze należy zatem wskazać, iż ustawodawca wyraźnie wyodrębnił możliwość uzyskania członkostwa w OFE w wyniku zawarcia umowy od uzyskania członkostwa w wyniku losowania przeprowadzonego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Po drugie uzyskanie członkostwa w OFE na podstawie losowania, następuje w drodze administracyjnego wskazania funduszu, które następuje w trybie losowania. Po trzecie sposób uzyskania członkostwa w OFE w wyniku losowania dokonanego przez ZUS, następuje tylko wówczas kiedy ubezpieczony zachowywał się biernie, nie złożył wniosku o przyjęcie do funduszu i w konsekwencji nie zawarł umowy o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym. Po czwarte w końcu, uzyskanie członkostwa w drodze losowania dotyczy wszystkich ubezpieczonych, a więc zarówno osób małoletnich jak i pełnoletnich, którzy są objęci ubezpieczeniem społecznym. Ustawodawca nie wymaga również, aby wylosowani członkowie OFE dokonywali jakichkolwiek czynności prawnych mających potwierdzić chęć członkostwa. W związku z tym, iż w ustawowym terminie nie podejmowali żadnych czynności zmierzających do uzyskania członkostwa w drodze zawarcia umowy, z mocy prawa stali się członkami OFE w drodze losowania.

O ile zatem do uzyskania przez małoletniego członkostwa w OFE w drodze zawarcia z funduszem umowy, konieczna jest zgoda przedstawiciela ustawowego, to w sytuacji kiedy uzyskanie członkostwa następuje w wyniku losowania przeprowadzonego przez ZUS, takie potwierdzenie ( zgoda ) przedstawiciela ustawowego nie jest wymagane. Bowiem w tym trybie uzyskanie członkostwa następuje niejako w drodze administracyjnego przymusu, który dotyczy wszystkich ubezpieczonych, w tym małoletnich którzy zrezygnowali z możliwości wyboru funduszu. 

III Podsumowanie

Do zawarcia umowy o członkostwo w OFE przez małoletniego konieczna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego. W mojej opinii, taka konkluzja wynika z analizy norm prawnych zawartych w kodeksie cywilnym, w szczególności art. 17 i 21 k.c., bowiem umowa o członkostwie w OFE dotyczy części zarobku ( wynagrodzenia ), jaki uzyska małoletni ze stosunku pracy w przyszłości, a zatem nie mieści się w hipotezie normy prawnej zawartej w art. 21 k.c. ( możliwość rozporządzania przez małoletniego zarobkiem już uzyskanym ). W konsekwencji taka czynności prawna podlega ogólnej zasadzie wyrażonej w art. 17 k.c. ( do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego ).

Natomiast w sytuacji kiedy małoletni ( przy braku pomocy ze strony przedstawiciela ustawowego ), nie dokona wyboru otwartego funduszu emerytalnego w drodze zawarcia umowy, stanie się członkiem funduszu w procedurze wyznaczenia przez ZUS na podstawie losowania. W takiej sytuacji członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym następuje z mocy prawa.

Bartłomiej Chmielowiec, Biuro Rzecznika Ubezpieczonych


------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz. U. z 2004 roku, nr 16, poz. 93 ze zm.).
[2] A. Chróścicki, Latka lecą, Rzeczpospolita 20.03.2001.
[3] Kodeks cywilny, komentarz pod red. prof. dr hab. Edwarda Gniewka, autor: dr Jerzy Strzebińczyk, Wydawnictwo C.H.BECK, Warszawa 2008, s. 52.
[4] Źródło: www.aegonpte.pl, www.aig-pte.pl, www.allianz.pl, www.generali.pl.
[5] Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964 roku, nr 9, poz. 59 ze zm.).