Nieuczciwe praktyki akwizytorów OFE

Działalność akwizycyjna OFE prowadzona jest na podstawie przepisów rozdziału 8 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych[1]. Zgodnie z treścią art. 92 ust. 3 ustawy, działalnością akwizycyjną jest wszelka działalność zarobkowa mająca na celu skłonienie kogokolwiek, aby przystąpił do OFE lub w nim pozostał. Działalność akwizycyjna obejmuje także zawieranie umów w imieniu OFE, na podstawie których następuje uzyskanie członkostwa w funduszu, a także pośredniczenie w zawieraniu takich umów. Czynności akwizycyjne, zgodnie z art. 93 ust. 3 ustawy, mogą wykonywać wyłącznie osoby fizyczne wpisane do rejestru osób uprawnionych do wykonywania czynności akwizycyjnych na rzecz funduszy emerytalnych. Rejestr taki prowadzi Komisja Nadzoru Finansowego.


Kto może zostać akwizytorem OFE?

Wskazana ustawa zawiera pewne ograniczenia dotyczące sposobu prowadzenia działalności akwizycyjnej. Przede wszystkim, zgodnie z art. 93 ust. 1 mogą ją prowadzić tylko OFE lub na jego zlecenie bank krajowy, zakład ubezpieczeń, firmy inwestycyjne, agenci ubezpieczeniowi, podmioty prowadzące działalność brokerską oraz państwowe przedsiębiorstwo użyteczności publicznej „Poczta Polska" (a po wpisaniu do Krajowego Rejestru Sądowego - Poczta Polska Spółka Akcyjna). Ponadto, działalność akwizycyjna nie może być prowadzona z wykorzystaniem stosunku nadrzędności wynikającego ze stosunku pracy lub innego stosunku prawnego, na którym oparta jest zależność służbowa lub inna zależność o podobnym charakterze (art. 93a ustawy).

Akwizytorem OFE może być osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych, posiada przynajmniej średnie wykształcenie, daje rękojmię należytego wykonywania czynności akwizycyjnych, nie została skazana za przestępstwo dokonane z winą umyślną przeciwko mieniu, wiarygodności dokumentów, życiu i zdrowiu, wymiarowi sprawiedliwości, ochronie informacji, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi, nie była skazana za przestępstwa skarbowe i przestępstwa wskazane w ustawie o OFE.


Dlaczego działania akwizytorów są tak ważne dla OFE?

Działalność akwizycyjna funduszy emerytalnych przybrała znaczne rozmiary. Świadczy o tym dość duża mobilność członków OFE. Jest rzeczą oczywistą, iż w dużej mierze jest ona efektem właśnie działalności akwizycyjnej. Od początku działania OFE do sierpnia 2009 r. dokonano 3.070.747 transferów, przy liczbie 14.260.116 osób, które w tym czasie przystąpiły do funduszy emerytalnych.

Mając świadomość pewnego uproszczenia, zasadny jest pogląd, iż wobec konstrukcji systemu funkcjonowania funduszy emerytalnych, gwarantującego wynagrodzenie funduszu nawet w przypadku osiągania ujemnych wyników finansowych, dzięki uzależnieniu wysokości owego wynagrodzenia od wpłaconych składek emerytalnych, a zatem od liczby członków funduszu, właśnie aktywność akwizycyjna ma największy wpływ na osiągane wyniki finansowe przez towarzystwo zarządzające funduszem. Jeśli więc sprzedaż, a zatem akwizycja, jest zasadniczym elementem budowy wyniku finansowego ocenianego przez akcjonariuszy towarzystwa, to siłą rzeczy staje się kluczowym elementem aktywności towarzystwa emerytalnego. Presja obecna jest więc już na najwyższych poziomach kierowniczych zarządzającego funduszem towarzystwa. Powoduje ona maksymalizowanie zachęty dla działających na rzecz funduszu akwizytorów, poprzez windowanie wynagrodzeń wypłacanych za każdego zachęconego do przystąpienia członka funduszu oraz uzależniania go od wysokości transferowanych środków. Tak budowana zachęta, staje się pokusą nie do odparcia.


Przkupywanie i oszukiwanie klienta

Istnieje wiele sposobów prezentacji w korzystnym świetle reprezentowanego przez akwizytora funduszu. Wśród nich są również metody budzące wątpliwości co do ich zgodności z zasadami prowadzenia akwizycji. Z napływających do Biura Rzecznika Ubezpieczonych skarg wyłaniają się pewne zasadnicze, i - wydaje się - powszechne, nieprawidłowości. Do najczęściej spotykanych zaliczyć można wręczanie, mimo wyraźnego zakazu ustawowego, dodatkowych korzyści materialnych za przystąpienie do funduszu emerytalnego lub wprowadzanie osób ubezpieczonych w błąd w celu uzyskania od nich deklaracji przystąpienia do reprezentowanego przez akwizytora funduszu ubezpieczeniowego.

Najczęstszą nieprawidłowością jest prezentowanie wyników finansowych osiąganych przez porównywane fundusze emerytalne w różnych okresów. Porównywane są wyniki z różnych okresów, np. trzymiesięczny z trzyletnim, lub dane historyczne dotyczące innych okresów. Zestawienia takie oczywiście nie mają żadnej wartości porównawczej. Mogą być pomocne jedynie osobie, która na ich podstawie chce przekonać, iż fundusz A w marcu 2010 r. osiągnął lepszy wynik niż fundusz B w grudniu 2009 r. i oprzeć na tych danych jego uniwersalną przewagę.

Ponadto, opierając się na podobnych pobudkach zestawiane są ceny jednostek rozrachunkowych. Akwizytor zachwalając reprezentowany przez siebie fundusz wskazuje, iż jest on tańszy, ponieważ cena jednostki jest niższa niż w funduszu porównywanym. Niestety, takie działanie jest zaskakująco skuteczne.

Kolejną nieprawidłowością jest informowanie osób ubezpieczonych o grożącym bankructwie funduszu, którego są członkami.



Natarczywi akwizytorzy

Odrębną grupą są nieprawidłowości związane z agresywnym prowadzeniem czynności akwizycyjnych. Nie są to działania niezgodne z zasadami prowadzenia akwizycji, ale należy je uznać za uciążliwe dla osób ubezpieczonych. Można do nich zaliczyć wizyty tzw. ratowników, czyli akwizytorów, których zadaniem jest nakłonienie do pozostania w dotychczasowym funduszu osób zawiadamiających o przystąpieniu do innego OFE. Niejednokrotnie jest to najście w domu o późnej nawet porze, częściej natarczywy kontakt telefoniczny. Będzie to także nachodzenie w miejscu pracy i korzystanie z braku asertywności ubezpieczonych, którzy „dla świętego spokoju" ulegają namową akwizytora. Działania takie - choć zgodne z prawem - pozbawione są profesjonalizmu.


Uwaga na dane osobowe

Odrębna grupę nieprawidłowości stanowią czynności w oczywisty sposób łamiące prawo. Do grupy tej należy nielegalne wchodzenie w posiadanie danych osobowych. Jest ono szczególnie częste w przypadku osób rozpoczynających pracę zawodową zaraz po ukończeniu studiów albo kierowanych do pierwszej pracy, na staż lub praktyki przez Urząd Pracy. Zauważalny jest także proces równoległej zmiany reprezentowanego przez akwizytora OFE ze zmianą funduszu osób, które wcześniej akwizytor ten nakłonił do przystąpienia do dotychczas reprezentowanego funduszu. Oznacza to bowiem nielegalne tworzenie i przetwarzanie bazy danych osobowych.


Zmiana OFE bez zgody klienta

Wymaga także przedstawienia inicjatywa akwizytorów, którzy oferują swoje pośrednictwo przy aktualizacji danych w OFE lub przy ustalaniu prawidłowości wysokości składek odprowadzanych przez ZUS na rachunek w funduszu emerytalnym. Działanie to umożliwia nierzetelnym akwizytorom wejście w posiadanie danych osobowych członków funduszy emerytalnych, prowadzące zawsze do zmiany funduszu wbrew woli członków. Po wejściu w posiadanie odpowiednich danych, akwizytor albo sam podrabia podpis ubezpieczonego na deklaracji przystąpienia do funduszu, albo wyłudza od niego ten podpis przedstawiając pozornie do podpisu dokument zlecenia aktualizacji danych, podczas gdy w rzeczywistości jest to deklaracja przystąpienia do funduszu.


Należy zwrócić uwagę na powtarzalność opisanych nieprawidłowości. Wskazuje ona na istnienie praktyki wymiany doświadczeń i metod między akwizytorami. Co z kolei oznacza, iż akwizytorzy rozpoczynający działalność są zapoznawani z praktyką. Ponadto, wprowadzenie w błąd, podrobienie podpisu lub jego wyłudzenie nie jest czynnością prowadzoną w sposób uniemożliwiający wykrycie sprawcy. Powstaje zatem pytanie o jakość selekcji kandydatów oraz szkoleń przygotowujących zainteresowanych do prowadzenia akwizycji.

Nieprawidłowości w działaniach akwizycyjnych mają olbrzymie znaczenie dla postrzegania systemu emerytalnego przez jego beneficjentów. Należy podkreślić, iż kontakt akwizytora z ubezpieczonym jest w istocie jedynym osobistym kontaktem funduszu z ubezpieczonym. Sieć organizacyjna funduszy emerytalnych, w przeciwieństwie do np. banków, pozbawiona jest placówek bezpośredniej obsługi klientów. A zatem, jeżeli w trakcie kontaktu z osobą reprezentującą fundusz, ubezpieczony jest wprowadzony w błąd, powoduje to zdecydowane zmniejszenie zaufania nie tylko do samego akwizytora, ale i funduszu w imieniu którego akwizytor występował, a także całego sytemu emerytalnego, tolerującego zdaniem ubezpieczonych, a może i inspirującego podobne nadużycia.


Konieczne są korekty w ustawie

W pracach prowadzonych nad nowelizacją przepisów ustawy o OFE, rozważana jest więc propozycja całkowitego zniesienia działań akwizycyjnych funduszy emerytalnych. Ubezpieczenie emerytalne jest ubezpieczeniem obowiązkowym. W związku z tym każda osoba urodzona po 1 stycznia 1969 r. jest zobowiązana do przystąpienia do funduszu emerytalnego. Nie jest więc konieczne przekonywanie ubezpieczonych do przystąpienia do funduszu w ogóle, lecz do przystąpienia do konkretnego funduszu. W tym celu wydaje się, że wystarczające będą aktualnie dostępne nośniki reklamy poparte eksponowaniem okresowych wyników inwestycyjnych przedstawianych, np. za pośrednictwem Komisji Nadzoru Finansowego. W związku z tym, iż z jednej strony pozyskanie każdego nowego członka funduszu, z jego potencjalnymi dochodami, z których część jest stałym wynagrodzeniem także towarzystwa emerytalnego zarządzającego funduszem, jest bardzo ważne dla samego funduszu, a z drugiej strony uzyskanie nowego członka funduszu jest dużym zyskiem dla akwizytora w jego imieniu występującego, należy się spodziewać, iż system ten będzie zawsze rodził nieprawidłowości. Jest rzeczą jasną, iż samo ich zagrożenie nie może powodować likwidacji całej działalności, której jest ona tylko efektem ubocznym. Jednakże, przy skorelowaniu kosztów działalności akwizycyjnej funduszy z jej wynikami, a w szczególności w widocznej przypadkowości obserwowanej przy zmianie funduszy oraz z metodami prowadzenia działalności akwizycyjnej, należy postawić pytanie o sens jej kontynuowania w niezmienionej postaci. Ograniczenie działalności akwizycyjnej wyłącznie do zakazu prowadzenia jej na rynku wtórnym, może być tylko rozwiązaniem iluzorycznym.

Obecny model akwizycji wymaga więc zdecydowanych modyfikacji. Przepisy o organizacji i funkcjonowaniu otwartych funduszy emerytalnych nakazują, aby akwizytor działał na rzecz jednego funduszu emerytalnego. Tym samym, informacja przekazywana osobom ubezpieczonym, potencjalnym członkom reprezentowanego funduszu w zasadzie nie zawiera danych o innych funduszach emerytalnych, które dawałyby szanse na obiektywne porównanie działających otwartych funduszy emerytalnych. A zatem, przekaz uzyskiwany z jednego tylko źródła, w przeważającej mierze będzie zniekształcony. Niezbędne jest więc rozwiązanie, pozwalające ubezpieczonym na uzyskanie obiektywnej, opartej wyłącznie na prawdziwych danych, pozbawionej manipulacji informacji potrzebnej do wyboru lub zmiany funduszu. Co najważniejsze, informacja ta powinna być łatwo dostępna dla wszystkich ubezpieczonych, bez względu na środki komunikacji którymi dysponują.


Wysoka świadomość ubezpieczeniowa chroni przed nieuczciwą akwizycją

Należy podkreślić, iż nieprawidłowości w akwizycji byłyby zdecydowanie mniejsze w przypadku większej świadomości swoich praw u ubezpieczonych. Należałoby zadać pytanie, czy niska świadomość wynika z braku dostępu do informacji, czy też z braku zainteresowania samych ubezpieczonych. Wydaje się, że brak dostępu przy woli poznania funkcjonowania systemu ubezpieczeniowego jest do przezwyciężenia. Źródłem informacji może być zawsze niedaleki oddział ZUS, literatura, dostępna wszędzie prasa, nawet niekoniecznie tzw. fachowa. Ponadto, obserwowane akcje marketingowe OFE, wzmożone szczególnie przed losowaniem i przydzielaniem funduszy osobom, które same nie dokonały wyboru, także powinny inspirować do poznania mechanizmów odpowiedzialnych za jakość źródła dochodu po zakończeniu aktywności zawodowej. A zatem, rozstrzygnięcia wymaga sposób pobudzenia zainteresowania odległym wprawdzie, ale istotnym etapem życia. Czy poprzez zmuszanie do większej aktywności poprzez pozbawienie możliwości transmitowania swoich obowiązków na innych, czy poprzez poszerzenie spektrum dostępnych źródeł informacji włącznie z utrzymaniem akwizycji. Oczywiście, oba rozwiązania będą nieskuteczne bez pobudzenia aktywności samych ubezpieczonych. Z drugiej strony, modyfikując możliwość zawierania umów z OFE za pośrednictwem akwizytorów, należy poszerzyć obowiązki informacyjne organów publicznych, przy jednoczesnym wprowadzeniu mechanizmów ograniczających mogące się pojawić nieprawidłowości. I tak, pod rozwagę poddano włączenie do zmiany ustawy sankcji za nierzetelne prowadzenie działalności akwizycyjnej. Taka działalność, w wyniku której ubezpieczony został wprowadzony w błąd lub nastąpiły inne okoliczności, w wyniku których wbrew swej woli lub wiedzy stał się członkiem OFE, powinna spotykać się z sankcją dotykającą tak osobę która dopuściła się czynu karanego, jak i funduszu na rachunek którego prowadzona była akwizycja. Ponadto, zasadne byłoby wprowadzenie organizacji samorządowej osób zajmujących się działalnością akwizycyjną, odpowiedzialnej za podnoszenie jakości oferowanych usług.

Nie może jednak budzić wątpliwości fakt, iż jakakolwiek zmiana, nawet wprowadzająca dotkliwe kary dla nierzetelnych akwizytorów, powinna być wyłącznie uzupełnieniem dla projektu podnoszenia świadomości ubezpieczeniowej obywateli. Posiadając pełną świadomość swych praw i obowiązków, obywatel nie daje zbyt dużych możliwości do nadużyć.


Mariusz Denisiuk








[1] Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu otwartych funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2004 r. nr 159, poz. 1667, z późn. zm.) - dalej: ustawa o OFE.